მარიამ გოდუაძე, ილიას
სახელმწიფო უნივერსიტეტი
ფლობის ზმნების სემანტიკური მარკირების
საკითხისათვის[1]
[1] ნაშრომი სრული სახით დაბეჭდილია ენისა
და კულტურისადმი მიძღვნილი II საერთაშორისო კონფერენციის შრომებში.
ქართულ ენათმეცნიერებაში “აფექტურ”, “გრძნობა-აღქმის ზმნათა” სახელით წოდებული კლასი უცხოურ ლინგვისტურ ლიტერატურაში უფრო ეკონომიური ტერმინით, “ფსიქიკურით” არის სახელდებული და იგი სხვადასხვა ენასა და ენათა ოჯახებში უცვლელად მეორდება, თუმცა არაერთგვაროვანია მათ მიერ გამოწვეული მორფოლოგიური და სინტაქსური მოვლენები, რომელთა თავისებურებების აღსანიშნად გამოიყენება ტერმინი “displacement” (ადგილის შენაცვლება), რაც გულისხმობს განსახილველი კლასის განსხვავებულ ქცევას, კერძოდ, გადახვევას ძირითადი სქემისაგან და ისეთი ზედაპირული მოდელების არსებობას, როგორიცაა სუბიექტის სელექციის უქონლობა, პირდაპირი ობიექტის სელექციის უქონლობა და ზმნების სხვა პირობებისთვის მოულოდნელი ფორმების, კერძოდ, რეფლექსიური, პასიური, გარდაუვალი, მედიოპასიური, დეპონენსური და სხვ. ფორმების გაჩენა. შესაბამისად, იკვეთება სუბიექტ-ობიექტის შენაცვლებისა და გვარის შენაცვლების დონეები, რომლებიც ხელს უწყობენ ამ ლექსიკური კლასის გაფართოებას. შენიშნულია, რომ ნომინატიური კონსტრუქციის ენებში მოდალური ზმნების აგენტური არგუმენტაცია და მათ მიერ სახელის მკაცრად მართვის უნარი იძლევა მათი ფსიქიკურ ზმნებად მიჩნევის საფუძველს [ნიკოლსი, 1975].
ქართული აფექტური ზმნების ძირითად, ინდოევროპულ ენათაგან განმასხვავებელ ნიშნად მიჩნეულია რეალური სუბიექტის გამოხატულების ორი მკვეთრად გამოხატული რიგი: მ-ანისა და ვ-ინისა, რაც, ინდოევროპულ ენათა მორფო-სინტაქსურ და სემანტიკურ სტრუქტურებში წარმოდგენილ ფორმობრივ-სისტემურ კონსტრუქციათაგან განსხვავებით, გაცილებით რთულ სურათს იძლევა. კერძოდ, ქართულ ზმნებში განმცდელი, შემფასებელი პირი მიცემითი ბრუნვით გადმოიცემა, ხოლო განცდის, შეფასების საგანი (ფართო გაგებით) _ სახელობითი ბრუნვით. შესაბამისად, ზმნაში პირველი ე.წ. მანის რიგის (ობიექტის) ნიშნებითაა წარმოდგენილი, მეორე _ ე.წ. ვინის რიგის (სუბიექტის) ნიშნებით. პირის ნიშანთა ამგვარი გადანაწილება ქართველოლოგიაში ინვერსიის სახელითაა ცნობილი.
ქართულსა და მის მონათესავე ზანურ-სვანურ ენებში ინვერსიული ზმნების წრე, გარდა “გრძნობა-აღქმა წრის” ზმნებისა, მოიცავს აგრეთვე “ყოლა-ქონის” აღმნიშვნელ ზმნებსაც, თუმცა ეს ზმნები ცალკე კლასისად მიიჩნევა, რადგან, ერთი შეხედვით, ემოციის გამომხატველ ზმნებთან არაფერი აკავშირებთ. არადა, ფსიქოლოგიაში ფლობის, დამოკიდებულების, დამორჩილების ემოციები გრძნობათა კერძო ჯგუფს ქმნის. ფლობის, მართვისა და ხელმძღვანელობის ზმნებს ფსიქიკურ ზმნათა ნუსხაში ჯოანა ნიკოლსიც ათავსებს. ნაშრომში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ რაკი ქართულში “ქონა-ყოლის” ზმნები ისევე ირგებენ გრძნობა-აღქმის ზნათა მანისა და ვინის, ასევე დინამიკურობა/სტატიკურობის სტრუქტურულ შაბლონებს, როგორც ყველა სხვა ამავე რიგის ე.წ. ინვერსიული ზმნა, „ნდომის“, „კარგისა“ და „ცუდის“ სემანტიკურ პრიმიტივების, ასევე სემანტიკური რეპრეზენტაციის მეთოდის მოშველიებით დავას არ უნდა იწვევდეს ამ ზმნათა ფსიქიკური ზმნების ერთიან კლასში გაერთიანება.
ფლობის სემანტიკურ ჯგუფს ქართულში ალბათ უნდა მივაკუთვნოთ ფლობის სემანტიკური მარკერით აღჭურვილი მოთხოვნილების ზმნები, როგორიცაა: სტატიკური მეკუთვნის, მჭირდება, მესაჭიროება... ისინიც, როგორც სხვა გრძნობა-აღქმის ზმნები, სუბიექტის გამოხატვის ორივე _ მანისა და ვინის რიგს _ აწარმოებენ (მეკუთვნის/ვიკუთვნებ, მჭირდება/ვიჭირვებ, მესაჭიროება/ვსაჭიროებ).
საგულისხმოა, რომ თუკი “ტარების” ზმნები მხოლოდ აწმყოს წრის, ე.ი. უსრული ასპექტის ან სტატიკურობისათვის შესაფერის ფორმებში ინარჩუნებს “ქონების” აღმნიშვნელ ფუძეებს იმავე სინტაქსური კონსტრუქციით, მყოფადისა და II-III სერიათა ფორმებში კი, ე.ი. სრული ასპექტისათვის შესაფერის ფორმებში მათ სუპლეტური წარმოების აქტიურ ზმნათა ფუძეები ენაცვლება: ტანა, ღება ფუძეები სათანადო ზმნისწინებთან შეხამებაში (წაიღებს, წაიღო, წაუღია; მოიტანს, მოიტანა, მოუტანია) [აფრიდონიძე, 2008], ‘ყოლის‘ ზმნები კი ფუძეს არ იცვლიან და ისინი ყველა მიმართულების ზმნისწინსაც ირთავენ (ჩაიყოლა, ამოიყოლა, გამოიყოლა, გადაიყოლა (შდრ. დარდმა გადაიყოლა), გადმოიყოლა, მოიყოლა, წაიყოლა, აიყოლია (მოასურვა), დაიყოლია (დაითანხმა)). ზმნისწინთა დართვა კი ზოგ მათგანს სხვა ფსიქიკური შეფერილობის სემანტიკურ ბუდეში (მაგ.: სურვილის, დამორჩილების, თანხმობის) მიუჩენს ადგილს.
რაკი ძალაუფლების, მართვის განწყობის გამომხატველი ზმნები საკმაოდ აშკარად წარმოადგენენ შენაცვლებად ჯგუფს ინდოევროპულში და ახალი ფორმალური ყალიბების ძირითად წყაროდ მოიაზრება ემოციური ზმნების ირიბი დამატების სახესხვაობები ინდოევროპული ენებისათვის, ასევე გვარის შენაცვლებაც, პყრობს/ეპყრობა, ჩემობს/ეჩემება, მეფობს/ემეფება, ბატონობს/ებატონება, უფროსობს /ეუფროსება, ბატონობს /ებატონება, პატრონობს/ეპატრონება, მეთაურობს /ემეთაურება, ბუტაობს /ებუტება, პაექრობს / ეპაექრება, თავხედობს /ეთავხედება, საყვედურობს / ესაყვედურება, ბოდიშობს /ებოდიშება, კინკლაობს / ეკინკლავება, დიდგულობს / ედიდგულება, ურჩობს /ეურჩება, ომობს /ეომება, ამხანაგობს/ეამხანაგება, მეგობრობს /ემეგობრება, ნათესაობს/ენათესავება.. ზმნათა ბინარული მოდელიც ამ ზმნათა უნივერსალურ ყალიბს მიკუთვნების საფუძველს იძლევა.
Towards the issue of semantic
marking up on the verbs of ‘having’
S u m m a r y
The article discusses Georgian inversive verbs belonging to the semantic
fields of ‘having’ and ‘feelings’. The construction, that is responsible for
such verbs (and not only for the forms of the 3rd Series of transitive
verbs), means objective verbal markers for semantic subject in dative case
(i.e. agent in monopersonal verbs), and subjective markers for semantic
object in nominative (i.e. patient in two-personal verbs). Many
languages of the world exhibit constructions with the dative core argument: Mihi est liber (Latin); Mir geffalen diese Bücher (German); Mne nravitsja kniga (Russian); Atsus la (Modern Hebrew); Bana para lazlm (Turkish); Tal on (Estonian); Me guesta la cerveza (Spanish); Use
gussa aayaa (Hindi); and others. These constructions differ from the
canonical ones of the same languages. As a rule, they are characteristic for
the predicates with specific semantics: (a) Possession/Existence; (b)
Psychological state; (c) Physiological state; (d) Visual/auditory perception;
(e) Modal state (may/must). The main and common feature for the subjects of
these predicates (res. affective verbs) is that they do not act according to
their “free will” and do not “control” their own action – feelings, emotions,
perceptions. So, the S of affective verbs is far from the prototypical
subjects, which control their actions and act according to their free will. In
the majority of languages such deviation from the prototype is represented by
the marked, non-canonical linguistic structures. In these structures S instead
of the canonical form (nominative – for Nom./Acc. languages, or ergative – for
Erg./Abs. languages) stands in marked Dative (or any other oblique – gen.,
acc., inst.) case. It should be noted that the
cross-linguistic similarities, as well as differences, cannot be applied to
all kinds of psych verbs. Even though strategies of marking are different, one
universal tendency can be identified: Constructions with psych verbs (verbs of
emotion, feelings, perception and possession at all) build an opposition with
canonical constructions. They are constructed as the non-canonical, marked
ones, where Subject stands in marked (mostly Dative) case. As possessing is one of the basic human
feeling and all this type of verbs in Georgian are semantically and
morphologically determined as psych, it is suggested that all these kind of
verbs would be assigned to the category of ‘psych verbs’.
